МЕТАФИЗИЧКИТЕ СПИСИ НА УМЕТНИЧКИОТ ГЕНИЈ
(ЗА КНИГАТА КРУНСКИ ПАНАГОН ОД ГОРАН ТРЕНЧОВСКИ, ВО ИЗДАНИЕ НА „АНТОЛОГ“)
Проф. д-р Мимоза Рајл
(ЗА КНИГАТА КРУНСКИ ПАНАГОН ОД ГОРАН ТРЕНЧОВСКИ, ВО ИЗДАНИЕ НА „АНТОЛОГ“)
Проф. д-р Мимоза Рајл
„Крунски панагон“ од Горан Тренчовски е дело во кое заедно ги сонуваме соништата на уметникот, собрани низ овие чудесни метафизички списи на неговиот творечки гениј, уметник кој се качува по пирамидите со својот несекојдневен талент, чекорејќи со своите стапалки во бескрајот и движејќи се на брановите на божественото, пливајќи во длабоките мистични води како поет/раскажувач, онаму каде што ние обичните луѓе немаме пристап, предочувајќи ни восхитувачки сцени од некои далечни и волшебни светови.
22 кратки раскази, 22 глави на Апокалипсата, 22 букви во хебрејската азбука. Пред нашите очи се менуваат сликите низ две илјади светлосни години, а ова дело е завршено токму во 2022 година. Дали и бројката е знак? Несомнено. Авторот, исто како и питагорејците, во овој број ќе ја најде Божјата смисла која се пројавува како слика, приказна или музика низ драматичните столетија на човештвото. Кадрите во сите овие кратки раскази, од кои секој за себе на свој начин оживува, стануваат еден драгоцен камен во уметноста, зашто тие во себе содржат уште толку идеи и размисли како да се создадат нови, досега непознати грандиозни дела. Како речиси целата историја на уметноста да ни е предочена низ овие раскази и би останале духовно посиромашни доколку студиозно не ги исчитаме и разбереме. Овие се раскази напишани со една мудра творечка рака, при што не знаеме каде започнува да ни се обраќа писателот и естет Горан, а каде завршува режисерот Тренчовски. Читајќи ги, премолчено се согласуваме со Ернст Блох, кој забeлежал дека целата историја на човештвото е запишана во само неколку легенди и уште неколку приказни, пренесувани преку архетипските слики на високата индивидуална и колективна свест на уметникот. Горан Тренчовски е токму тој гласник чиешто перо нѐ потсетува кои сме, од каде дојдовме и кому ќе се вратиме, повикувајќи заедно со него да го започнеме нашето качување по високите фреквенции над пирамидите. Во овие раскази пред нас се преплетуваат драмската и филмската уметност во една целовита форма од чиешто единство блеска една специфична космополитска естетика, а авторот не ја заборава и уметноста насликана со боите на македонската земја, чудесно раскажувајќи ни за нејзините природни и духовни богатства.
Навикнати сме во големите дела да ги бараме одговорите на вечните прашања, а „Крунски панагон“ токму со нив се занимава. Оваа збирка раскази ги поставува круцијалните прашања на светот, шекспировски потврдува дека овој свет е театарска сцена и дека секој од нас игра одредена улога со својата персона (маска). Таа трескавично нè прашува кога ќе ја симнеме маската во животот, кога ќе излеземе од дуплата сенка на злото, кога ќе погледнеме во другиот и со тажни очи ќе се најдеме самите, за да ја раскажеме нашата приказна од длабоките понори на потсвеста и така да се ослободиме, започнувајќи од тој миг да се искачуваме по пирамидите, без тешкото бреме на земските сраснатости. Авторот точно го лоцира местото каде го изгубивме суштествениот од, држејќи се за тривијалностите, трчајќи по некоја круна што мора да ја добиеме по секоја цена, па дури и по цена морално да се проституираме, да се претвораме во дворски шутови или, пак, како Фауст, да направиме трампа со светиот грал во нашето срце. Авторот нè потсетува и дека постојат различни трагични приказни во нашето поблиско и подалечно минато, споменувајќи ја и легендата за преубавата Дојрана, која не прави компромиси со светоста во нејзината душа, ни по цена на животот. Најпосле, Тренчовски мораше да го создаде ова уметничко дело, да се одлучи за овој специфичен уметнички потег. И не само поради тоа што во преломната година кога ја создаваше „Крајот на играта“ му беше подарен најдениот скапоцен медалјон кој беше изгубен во времето на Полин, за да успее така храбро да се нурне во сопствените длабочини, а отаде да исплива – со ова ретко книжевно дело.
Како ли успеавме, прашува отворено Тренчoвски, да го оскверниме нашето минато, како дојдовме до јадрото на злото на современата доба? Зошто светоста ја бараме надвор од нас, но и зошто во мигот кога ќе дознаеме која е болната точка на другиот, по неа мораме да удриме, како во приказната за лепезата на г-ѓицата Хедвиг? Лепезата е нешто од кое Хедвиг не се одвојува, а некој злобник се налакомува токму тоа да го изгори, та на крајот и таа мора да умре.
Но ова дело не можеме да го гледаме само од аспект на редукционизмот, и без неговата противречност би следувало и прашањето – зошто се идентификуваме со што било надвор од нашето срце? Гледаме, вели Тренчовски, како изумираат вредностите на земските царства, но дали ќе успееме да го отвориме небесното во нашето срце и таму да влеземе уште додека сме на земјата?
Меѓу редовите на овие исклучителни белешки длабоко чувствуваме дека тука се исткаени вистинити приказни кои авторот ги има изболувано со својата душа, ги има реализирано на штиците што живот значат или на филмското платно, ги има запишано со сопствените капки крв. Во овие волшебни приказни гледаме како се менуваат ликови од балканското и европското поднебје. Таму во занес, во порој од солзи, набљудуваме како писателот создава еден лебдечки круг преку совршено извајани ликови на начин својствен за античките класици, на кој и многу современи творци тешко можат да му се доближат. Тука со ширум отворени очи живо сведочиме за имагинарните игри на кралевите и кралиците, дворските шутови и разбојниците, националистите и револуционерите, анархистите и авантуристите, преслечени во некои дамнешни костими, остроумно препознавајќи ги сличностите и паралелите со ликовите од нашето поблиско и подалечно опкружение.
Застанувајќи кај приказната за Астраион, родното место на авторот, под едно светло, азурно небо, во градот полн со волшепства и мистерии, во чијашто близина веројатно Аристотел му ги кажувал своите длабокоумни идеи на Александар, Тренчовски ни ги предава своите повеќеслојни метафизички раскази. Разни легенди и преданија бележи овој град, меѓу кои и настанот за обезглавените христијани, сè до ликвидацијата на „Струмичката петорка“. За сите овие пеколни предавства кои таму се случувале и се повторуваат, авторот загрижено забележува дека ја нарушиле рамнотежата на светоста во овој град-театар, киноград, град на непресушната инспирација.
Лириката и описите на природата во збирката „Крунски панагон“ нѐ оставаат без здив. Како сите поетики и естетики да се сврзале во ова дело, посебно во расказот „Познолетни денови“. Таму, во Лихнидос, ние заедно со авторот се искачуваме по замислените скали, не можејќи да ја видиме границата каде небото го бакнува езерото. Сепак, во еден миг, таа исконска идила на убавината на трагичната македонска земја мора да биде разурната. Во овој расказ како пред нас да ја гледаме сликата „Ацис и Галатеја“ на Клод Лорен. Во таа слика на идеалниот пејзаж Лорен го покажува и дионизискиот Полифем на злото кое никогаш не доаѓа само, туку, како кај Достоевски, се пројавува во тријадата атеизам–нихилизам–иморализам. Така и Полифем ги убива Ацис и Галатеја со нивната љубов, а со тоа го најавува времето кога убавината бесповратно заминала.
Приказните за славењето на љубовта, која не им робува на околностите, заземаат значајно место во ова дело на Тренчовски. Авторот нè потсетува дека секој од нас е дел од божествената душа што дошла на земјата да го бутка оној залуден камен, како Сизиф, и да го изодува патот на голготата, како Исус со својот тежок крст, знаејќи дека награда во оваа тешка борба за егзистенција – нема. Почнуваме кралски да го живееме животот, но завршуваме во отпадот на заборавените и фрлените. Дали земјата е местото каде што соништата на уметникот се исполнуваат?, прашува авторот. И зошто сите соништа се толку дионизиско-орфејски обоени? Зошто љубовта е неостварлива, а злото непобедливо во овој свет?
Во расказот за Орфеј се вели дека тој толку силно ја сакал Евридика што дури слегол во пеколот да ја најде, но повторно згрешил и се свртел од нетрпение да ја види пред да дојде вистинското време. Така таа засекогаш останува во подземјето, а тој го живеел земскиот пекол во страданијата со болниот здив и тешките звуци на плачот по убавината, убавина која еднаш ја наоѓа, но повторно ја губи. Тоа е приказната за изгубениот рај, рај што никогаш нема да се врати. И има право авторот кога забележува дека во темнината не се тагува по виделината. Орфеј се појавува како уметник и завршува како проповедник, но неговата отсечена глава плива по балканските земји и тој пак ја раскажува сопствената легенда – за да не се изгуби во времето. И каде е сега излезот од оваа безизлезна ситуација? Човекот стана некој модерен Орфеј и тој повеќе не тагува за изгубениот рај, затоа што не знае да ја види убавината што од Бога му е дадена како аманет, не ги разбира и цени даровите и волшепствата на својата земја, но дали сепак ќе се разбуди од сонот или целосно и нив ќе ги изгуби? Или пак, можеби, новиот „кингсајз“ Дионис е тој кој го означи токму ова предапокалиптично време, кога сите мора да се истребиме до смрт, математички прецизно да го истураме отровот на омразата кон другиот и со скаменето срце постудено од она на Ставрогин, да ги чекаме човековиот пад и конечната смрт?
Прашањата за индивидуата и нејзината свест, за трагичниот јунак и неговата судбина, се прашањата што писателот ги поставува и во приказната за луѓето-желки како антипод на херојското и храброто, за луѓето скриени во медиокритетската колективна свест на заспаноста, за животот во затворена кутија среде повторувањето на она што ни е сервирано од владетелот, од медиумите, од таа силна колективна енергија која нè тера да се вратиме во оклопот на неисполнетите сништа, во животот на целосна анестезија.
Музиката, таа неверојатна моќ на имагинацијата, зазема посебно место кај Тренчовски. И тој како и Ниче, читајќи ја античката драма, сфаќа дека секоја трагедија мора да е хармонија помеѓу аполониското и дионизиското начело, првото како метафора за редот, мерата и совршенството, а другото како метафора на непромислените страсти и нагони. Тој сфаќа дека во таа симбиоза се раѓа совршеноста на класичното уметничко дело. Но дали ќе дојде крајот на уметноста оној ден кога музиката ќе биде извлечена од драмата, останувајќи со рационалното, кога уште не сме навлегле во пределите на возвишеното? Музиката е мост кој нè води понатаму од гробот, сè до највисоките хоризонти на овој чудесен универзум, будејќи ги нашите највнатрешни архетипски точки на постоењето. Преслушувајќи го Вагнер, Тренчовски ни порачува уште еднаш да се присетиме на легендите и таму да ја бараме вистината, онаа апсолутната. Дури тогаш би можеле да задржиме една светлечка ѕвезда од овој небесен свод во нашата душа. А ако тоа не го направиме, не ни преостанува ништо друго туку како духовни инвалиди да го слушаме реквиемот, како никогаш да не сме постоеле.
Авторот предупредува и дека во нашата душа носиме еден темпиран дом, а таму во тие длабочини живее уметникот како набљудувач и сè друго во овој материјален свет е фиктивна смрт. Сите сме едно зрно песок наспроти вечната креација, сите внатре во нашата душа се сеќаваме на архангелските звуци или на пеколните слики коишто некогаш пред многу векови сме ги виделе.
Денес, несвесни за овие ситуации, сите како да станавме некои нови Карамазови на земјата. Затоа бегството во други светови е неминовност, некаде каде што небото е поинакво и поразлично, некаде каде што месечината силно свети без сенките на убавината. Но дали овој свет е најдобар од сите можни светови? Дали во него можеме да ја оствариме љубовта без класичните заплети, триаголници и трагедии? Кој го посеа семето на раздорот, каде исчезнуваат убавината и смислата, кога Бог го создаде човекот да го љуби другиот исто како себеси? Кога ли се врзавме со гуната на темнината и зошто станавме жртви на судбината, а на Бога заборавивме? Отаде – нема излез, освен само во лудилото и самоубиството. Но Бог секое утро ни нуди еден нов почеток, нова можност за излез, нова шанса.
Во квечерината на еден Божји ден, кога првите светлини ќе ги пушти една Luna prima, знаеме дека можеме сè да започнеме од почеток. Да отсонуваме еден нов сон, да спознаеме еден нов свет. Иако Шекспир има право кога вели дека овој живот е само еден сон, дека ние сме направени од материјалот на соништата, дека нашиот краток живот со сон е обвиткан, дали навистина можеме да кажеме дека смртта е полесна од сонот? И повторно, во шекспировски стил, ќе се запрашаме: „Да се сонува, да се спие, но дали со смртта може нешто да се реши, или човекот со неа повторно ќе згреши?“ Каде е почетокот, а каде е крајот на сонувањето, илузијата, несовршеноста? Каде понатаму од ноќната мора на сонот? Во повисоките фреквенции на постоењето, одлучно ни одговара Тренчовски. Во новата свест на љубовта, во апсолутната вистина: каде што има Бог, има и бесмртност, и затоа ниеден живот не е залуден.
На светската театарско-животна сцена ние ги менуваме улогите, во еден миг сме кралеви, а веќе во следниот – питачи; денес е жетвата, а веќе утре се случуваат големи поплави, како во Потопот. Немаме гаранции на оваа земја, немаме стабилност во овој свет на изместени вредности, сè се менува, и питачот еднаш ќе стане крал, а кралот питач. Но како да се излезе од овој магичен судбински круг? Тука авторот ни ја раскажува библиската легенда за постанокот на пирамидите, кога се појави човекот кој го виде Бога, за да дојдеме до спасот, и таму, низ тие вибрации, ние повеќе не сме жртви на овој глобалистички карневал, туку сме души исполнети со една светлечка љубов. Затоа качувањето по пирамидите во свесноста треба да почне – веднаш, за да се одврземе од материјалниот свет, оти не знаеме што ќе биде утре и кој од нас ќе биде некојси нов Хамлет, Карамазов, Офелија, а кој, пак, Мишкин, кој и каква улога ќе добие, за да дојде до Бога?
Во таквиот свет на противречности и негации, сè се менува, низ различни сценарија, можеби затоа што овој живот е игра на некој интелигентен режисер? Играта продолжува, сè додека не сфатиме дека без Бога не можеме. Дојдовме на земјата, но што добивме? Вртење во круг, со едни исти стравови, во различни улоги. Во овој земен живот, ако се искачиме на пирамидите, ние веќе сме успеале, но дали ако пак погледнеме надолу, ќе ги видиме животинските борби до смрт, поразите и дарвинистичкиот суров селекционизам, неуспесите, падовите? Затоа ништо не е добро и ништо не е лошо, забележува Тренчовски, туку сè се движи со својата дијалектичка спротивност. А што, всушност, чекаме ние, уште од првиот здив?
Во расказот „Вацлав и јас“ со авторот патуваме во Прага, на една драмско-животна сцена. Средба којашто се остварува во едни турбулентни времиња кога паднаа во вода анархистичките револуции и се стопија во една орвеловска стварност. Ако тогаш можевме да ја замислиме својата иднина, тоа ќе беше сликата на оловната чизма која ја распарчува нашата креативна глава. Дали така мораше до последниот нерв да се згази и убавината на уметноста? Тоа ќе да беше кармата да се живее на балканските простори, таму каде што и ден-денес се случува убиство на уметноста, затвор на идејата и уништување на прогресивната мисла. Затоа е и тежок животот на уметникот меѓу народот навикнат на диктатури. И затоа влеговме во демократска џунгла, а уметноста во тој хаос не смее да ги потсетува владетелите на нивните гревови.
Ете, токму тука Тренчoвски ја реафирмира идејата за непокорот, за херојството и љубовта, но и за нивните антиподи, нешто што тој толку брилијантно и величествено го претстави со филмот „Златна петорка“. Тоа се и темите за предвременото кршење на ангелските крилја на младите луѓе со идеја, за омразата, одмаздата, за кодошот наспроти херојот, за копнежот по еден поубав и почовечен свет. Тоа е темата за запрениот ангелски лет на петтемина млади кои само што не полетаа во некое ново небо, туку беа запрени од репресијата на една забегана идеологија. Токму таа петорка беше носител на новите идеи и полети, а тие беа удавени во крв со црвена боја, со животи кои не носеа во срцето ништо друго освен – голема надеж. Легендата за инквизиторот како повторно тука да воскреснува, а токму нивните жртвувани млади души се светила на небесата, зашто не постои земско царство што е посовршено од небеското, ниту идеал поголем од Бога.
На тоа исто светило, на иста наративна линија, авторот нѐ води на карневалскиот двобој помеѓу едни од најхаризматичните ликови на Достоевски, помеѓу кнезот Мишкин и Рогожин. Занемени од идејата дека „убавината ќе го спаси светот“, без на прв поглед да ја согледаме нејзината негација, ние присуствуваме како на двобој помеѓу небото и земјата, помеѓу бесмртните Ерос и Танатос, го гледаме двобојот на душата и телото. Иако Тренчовски ни кажува дека сето ова е фиктивен сон, сепак, зад убавината на Настасја Филиповна, кога ќе ја видиме сликата со мртвото тело на Исус кое лежи во гроб (сцена која нè потсетува дека убавината на телото е носител на демонскиот карактер на секој лик), сфаќаме дека убавината е страшна и нејасна, дека ангелот и ѓаволот таму се бијат, а бојното поле е – човековото срце. Така и се случуваат искушенијата во едно општество кога тоа паѓа во длабока криза и неморално тргува со убавото (Настасја). Токму убавината на душата, убавината на Божјиот лик, е она што ќе го спаси светот, и на крајот, секој човек. Но дали човештвото е подготвено, нè прашува Тренчовски, да ја види онаа убавина која Мишкин можеше да ја здогледа, во секоја билка, во секој сончев зрак, во секој цвет, и таму да го препознае Бога и неговата љубов кон секого од нас? За жал, телата на Исус и Настасја останаа на земјата измачувани од нагоните на несвесниот човек и уште еднаш се потврди дека убавината на Богочовекот може целосно да биде поразена. А надежта – тоа е тоа светило на небесата кое катаден тлее и нѐ потсетува дека треба да бидеме совршени, како Таткото наш небесен.
Качувачот по пирамиди, патувајќи низ линеарниот простор на вечното време, бележи и нè потсетува дека сè што постои во овој лавиринтски свет е само една лична и индивидуална перспектива. Тој во овој миг нè повикува заедно со него да се искачиме на повисоките фреквенции на небесното, оние што постојат над пирамидите, да се оттргнеме од световните царства во кои владеат залудноста и глупоста, на земјата каде што човекот постојано е обвиткан со двете сенки на злото. Оти навистина, нема спас во патиштата земски и небески, ако не си ја спасиме својата душа.
Но ако уште продолжуваме да гледаме нагоре кон оние хармонични вибрации над пирамидите, нашата душа повторно ќе сведочи за чудесии. Во овој краток живот каде што сликите постојано се менуваат, во годините кои поминуваат побрзо од најбрзиот воз, животот е со црни букви испишан. Но кога еднаш од него ќе заминеме, не е важно каква физичка надворешност сме имале, оти во небескиот свет, таму горе во бесмртноста, само по душите ќе се препознаеме…
Ете, така завршуваат овие 22 кратки автобиофикции на Тренчовски, каде што Пит(ер) Кралски алијас раскажувачот ги опишал своите соништа како прецизен автор, сликајќи со зборови на уметник – редок, тивок, молчелив… Со ум кој одлета како штрк од своето јато, носејќи нови креативни убавини во далечните земји. Во земји каде што зиме е студено, но каде што неповторливата гениозна светлина е сосем доволна за да развие една нова, поинаква топлина на срцето, без којашто човекот не може да живее ниту да умре.